In de schoenen van Pippa Bacca
Van 11 t/m 20 september 2024 laat Chantal Breukers in Artspace Arti & Amicitiae aan het Rokin 112 in Amsterdam het project Classical Barbies zien, een samenwerking met haar 9-jarige kleindochter Bess. Het is een goedmoedige aanklacht tegen het gebruik van vrouwen als speelgoed. Alex de Vries opende de expositie met deze tekst.
www.arti.nl/tentoonstelling/classical-barbies
[Tekst Alex de Vries onder de afbeeldingen, Red.]
Een liggend naakt is in de schilderkunst een onderwerp dat veelvuldig te zien is. Zo maakte Henriëtte van ’t Hoog in 1991 en 1992 een reeks schilderijen van slapende, naakte jonge mannen. Ze gaf aan de Academie Minerva in Groningen modeltekenen naar naaktmodel. Om de studenten te leren kijken naar anatomie en spiertekening werkte ze vaak met modellen die op de sportschool trainden, totdat ze een model uit Ghana kreeg met een volstrekt natuurlijke lichaamsbouw. Ze was er meteen door gefascineerd en nam hem als uitgangpunt voor een serie schilderijen gebaseerd op de Griekse mythe van Endymion, een uitgestrekt liggende, slapende jongeman. Endymion is de onweerstaanbaar aantrekkelijke jongeling die door de kuise maangodin Selene in zijn slaap wordt bezocht om hem te kussen. Henriëtte van ‘t Hoog maakte meerdere levensgrote versies van Endymion met verschillende modellen. De erotische onschuld van de naakte jongen, waarvan een zelfs met een slaaperectie, is een volwaardige mannelijke pendant van het liggende vrouwelijk naakt dat in de kunstgeschiedenis zo veelvuldig is afgebeeld. Ze zei erover: ‘Ik had al wel portretten geschilderd, maar ik vond het gedoe er omheen met de betrokken mensen nooit prettig. Voor Endymion gebruikte ik jonge mannen die ik liet slapen terwijl ik ze schilderde. Daardoor kon ik ze zonder terughoudendheid schilderen. De achtergrond van de schilderijen liet ik neutraal, terwijl in mijn eerdere schilderijen het juist de achtergrond was die alles in balans bracht. Maar Edymion moet eeuwig slapen, dus de achtergrond moet tijdloos en neutraal zijn. Als je afwijkt van wat je eerder hebt gemaakt, raak je altijd je publiek kwijt. Ze zijn dan razend op je, maar je kunt als kunstenaar geen rekening houden met het verwachtingspatroon van je publiek. Als die zwarte jongen uit Ghana niet mijn modelklas was binnengelopen, had ik de Endymion reeks niet gemaakt.’
Nu kun je deze Endymion schilderijen ook zien als een daad van verzet tegen de manier waarop in de patriarchale overheersing van de kunstgeschiedenis de vrouw als verleidelijk wezen door tal van schilders leunend in kussens, achteroverliggend op haar rug in een bed of op een divan, op haar buik of haar zij, schaamteloos erotiserend is uitgebeeld waarbij zuiverheid en puurheid worden afgewisseld met wellust en seksualiteit, met als verklaring het studieus uitbeelden van het vrouwelijk lichaam uit bewondering voor de schoonheid ervan.
Als je op je zoekmachine ‘liggend naakt in de schilderkunst’ intikt krijg je op je beeldscherm een schier oneindige hoeveelheid afbeeldingen van naakte vrouwen in alle mogelijke poses te zien. Hier en daar onderbroken door een mannelijk naakt: een studie van een naakte man door Rembrandt, en een liggend mannelijk naakt, de armen naar achteren en het rechterbeen opgetild van Jurriaan Andriessen en zo nog wat klein bier. Een ‘liggend naakt’, in het Engels reclining nude, is een vrouw in al haar naakte kwetsbaarheid, hoe krachtig en zelfbewust van haar aanwezigheid en schoonheid haar weergave soms ook is bedoeld, altijd weerloos overgeleverd aan de blik van de kijker.
Het is die weerloosheid die Chantal Breukers op den duur op ging vallen. Ze zag dat vrouwen door de grote kunstenaars uit de kunstgeschiedenis in naakte machteloosheid waren weergegeven, of ze nu provocerend, lascief, verlegen, onschuldig, uitdagend, wulps, dartel, ontroerend, of anderszins waren afgebeeld. Ze lijken er zelf niets over te zeggen te hebben. Ze hebben zich weliswaar als model voor het schilderij beschikbaar gesteld, waarbij het de vraag is in hoeverre dat onder druk is gebeurd, zijn daar vaak ook op een andere manier voor vergoed, maar hebben nauwelijks zeggenschap over hoe ze worden afgebeeld. Het is natuurlijk wel zo dat het werk van een schildersmodel ook een professie is die met wederzijdse instemming, van schilder en model, wordt gepraktiseerd. Maar weet wel waaraan iemand die zijn kleren heeft uitgetrokken is overgeleverd: aan de bedoelingen die de man achter de ezel heeft. Wie modelklassen heeft gevolgd weet dat die praktijk met de nodige omzichtigheid en onder beschermende voorwaarden wordt uitgevoerd, maar in de meeste van de vermaarde liggende naakten zie je ook de tegenkant van, omdat ze juist in de vertrouwelijke sfeer van een een-op-een aanwezigheid tot stand komen. De naakte vrouwen zijn over het algemeen getroffen in een gedaante die onrustbarend intiem is; je bent ergens bij aanwezig waar je geacht wordt niet te zijn. De schilder mag dan in alle openheid zijn model onderzoekend hebben bekeken en in een geïdealiseerde verschijning hebben verbeeld, hij is er wel op uit de kijker te betrekken in een voorstelling die niet voor diens ogen is voorbestemd. Er is een deur van een privévertrek geopend en het was niet de bedoeling dat je daar naar binnen keek. Nu kan dat een in de persoonlijke vertrouwelijkheid die een schilder nastreeft bewonderenswaardig zijn – er zijn tal van onverdachte schilderijen van uiterst particuliere situaties die het leven en menselijk gedrag zo inzichtelijk maken dat je erdoor in je ziel wordt getroffen – maar als er maar een zucht van morele ongemakkelijkheid insluipt in plaats van ethische deugdzaamheid, om een ouderwets woord te gebruiken, is er iets mis.
Dat aspect nu heeft Chantal Breukers onderzocht in de serie van veertien liggende naakten uit de geschiedenis in wisselwerking met haar negenjarige kleindochter Bess. De beroemde schilderijen die hun reputatie in de kunstgeschiedenis meer dan hebben waargemaakt, heeft Chantal in de manier van kijken in het huidige tijdsgewricht voorgelegd aan een meisje uit haar vertrouwde omgeving om na te gaan in hoeverre deze geschilderde naakte vrouwen op kunstzinnig ongeoefende ogen overkomen. Ze deed dat met voorbedachten rade vanuit onrustbarende ervaringen met mannelijk gedrag ten aanzien van het wezen van de vrouw, met als shockerend dieptepunt wat beeldend kunstenaar Pippa Bacca in 2008 overkwam die de reacties op haar verschijning als witte bruid in het dagelijks leven ging beproeven. In een trouwjurk ging ze liftend op reis om slechts drie weken later misbruikt en vermoord langs de kant van de weg te worden gevonden, terwijl ze deze performance juist op zich nam om vertrouwen en liefde te bemoedigen. De hooggehakte, sierlijke schoenen van Pippa Becca vormen het centrum van deze presentatie van Chantal en Bess te midden van de veertien nageschilderde en verrijkte meesterwerken. Chantal Breukers nodigt je uit om in de schoenen van Pippa Bacca te gaan staan.
Haar kleindochter Bess heeft de reclining nudes uit de kunstgeschiedenis die Chantal Breukers heeft nageschilderd op haar manier ‘versierd’. Ze heeft met kraaltjes, kleurtjes, lovertjes, kwastjes, zilverpapier en knipsels ieder schilderij bewerkt tot een ‘Classical Barbie’. Het mooie is dat ze niets afdoet aan het oorspronkelijke karakter van ieder schilderij, maar er iets aan toevoegt waardoor ze het voyeuristische aspect dat de kijker bekruipt, weet op te heffen door ze als speelse kleurplaten op te vatten en naar haar hand te zetten. Je zou kunnen zeggen dat ze dat in alle onschuld heeft gedaan als het resultaat niet tegelijkertijd zo’n subtiele aanklacht is tegen ‘the male gaze’, de mannelijke blik die de vrouw zonder pardon seksualiseert, waarmee Bess, en daarmee Chantal, de liggende naakten de attributen in handen geeft om zelf te bepalen hoe ze willen worden gezien.
Alex de Vries
www.arti.nl/tentoonstelling/classical-barbies
