Op zoek naar het pluriversum – Het Nieuwe Instituut

Camila Marambio Camila encounters Karukinka Tierra del Fuego Photo Essays

De tentoonstelling neemt het boek Designs for the Pluriverse van de Colombiaanse antropoloog Arturo Escobar als uitgangspunt. Een van de stellingen in het boek is dat we moeten werken aan een wereld die ruimte maakt voor vele werelden en we daar radicale verbeelding voor nodig hebben.

pluriverse.hetnieuweinstituut.nl/activiteiten/op-zoek-naar-het-pluriversum

Als makers en als mens voelen wij al langer een onbehagen, een ongemakkelijk gevoel bij de manier waarop wij – en de westerse maatschappij waar we onderdeel van zijn – leven op deze planeet. Het patriarchaat, kapitalisme, afvalstromen, ongelijkheid. Om alles wat leeft op deze planeet een toekomst te bieden moet het naar ons idee radicaal anders. Maar hoe?

Voor de tentoonstelling werden niet alleen kunstenaars vanuit ‘verschillende werelden’ gezocht maar werd ook architect Sean Leonard (Trinidad & Tobago) benaderd als scenograaf. Sean Leonard is naast mede oprichter van een in Port of Spain gevestigd architectenbedrijf ook mede oprichter van Alice Yard, een van de kunstcollectieven geselecteerd voor Documenta15 (mid juni – mid september 2022).

Alice Yard team: Christopher Cozier, Sean Leonard, Nicholas Laughlin & Kriston Chen (foto Mark Lindersay)

Ik ben de afgelopen twintig jaar verschillende keren in Trinidad geweest ook in de residentie van Alice Yard. De laatste keer was voor mijn onderzoek naar de infrastructuur voor de kunsten in het Caribisch gebied waar ik ook Leonard interviewde over Alice Yard. Aanleiding om me te verdiepen in de nieuwe visie en koers van het HNI, Leonards artistieke bijdrage aan de tentoonstelling, en zijn ervaring om hier te werken.

Leonard werd gevraagd het ruimtelijke tentoonstellingsontwerp van Op zoek naar het pluriversum te maken vanuit de notie van “The Yard” (een binnenplaats) in relatie tot de notie van Pluriverse. Traditioneel is een Mas Camp de thuisbasis van een Mas-band het collectief van mensen die creëren wat tijdens het carnaval zal worden gepresenteerd: kostuums, praalwagens, muziek, choreografie, enz. Veel Mas Camps in Trinidad werken vanuit “the Yard”.

“Een Mas Camp gaat niet alleen over het bouwen van kostuums voor de straatparade. Wat leuk is aan een Mas Camp is de strakke organisatie. Je komt echt twee of drie maanden als een familie bij elkaar en na Carnaval ga je je eigen weg. Maar als je samenkomt, weet iedereen precies wat ze doen, waarom ze het doen, hoe ze het moeten doen en hoe ze op dat moment over elkaars productieve ruimte kunnen onderhandelen. Dat is het ritme van het Mas Camp (Leonard in Entangled Species).

Ik leer over de jaren dat de strakke organisatie in “the Yard” heel anders dan bij ons in Nederland niet vanuit regelgeving en vastgelegde procedures komt maar uit een organisch natuurlijk proces dat deel uit maakt van het DNA van de gemeenschap en de omstandigheden. Naast steun vanuit de overheid aan een selectie van deelnemende organisaties aan het Carnaval, dragen deelnemers doorgaans financieel bij, en is er veel vrijwillige inspanning. Men werkt, leeft, eet en slaapt zelfs soms in de vrije uren in de avonden en weekenden in “the yard”. Improvisatie en flexibiliteit staan centraal in het werkproces, productie en uitvoering.

Hoe ervaart Leonard, het werken binnen ons systeem. Wat valt hem op als ‘buitenstaander’?

Terwijl de verwondering van zijn gezicht af te lezen is verteld Leonard over zijn fascinatie met de rituelen die hij observeerde van vaste gezamenlijke lunch- en thee pauzes in een context van strakke productie schema’s en strikte werktijden.

Geïnformeerd door de beperkingen van de Nederlandse besturingssystemen, realiseerde Leonard zich langzaam, op een enigszins gezagsondermijnende manier, dat zijn opdracht (en terecht) minder over “the Yard” in Nederland zou moeten gaan, maar meer over Nederland in “the Yard”. Dat een passender antwoord op de aan hem gegeven opdracht is. Het is een antwoord dat aansluit bij het ethos van “the Yard” en de vereisten van “the Yard”: constructief betrokken omstandigheden. Hij is het project gaan zien als een goede gelegenheid om het ethos van “the Yard” op zichzelf te gebruiken en het aanbod van configuraties en realisaties te testen en uit te breiden. Binnen HNI lijkt er weinig ruimte te zijn om de principes van andere organisatiestructuren te omarmen voor toekomstige implementatie. Hij vraagt zich af in hoeverre de cultuur van besturingssystemen die in Nederland en waarschijnlijk Europa als geheel worden ingezet, kan evolueren rond het idee van een pluriverse?

Guest curators Krier & Wong & HNI Team Pluriverse Joyce & Daphne

Met de vraag of de nieuwe koers van het HNI en de eerste tentoonstelling met antwoorden komt tot de voorgestelde pluriverse en welke radicale verbeelding er nodig is in de Nederlandse context ga ik naar de persopening.

Samenstellers Sophie Krier en Erik Wong nemen ons mee op reis door de pluriverse, een wereld waarin plaats is voor vele werelden. Want zo stellen ze de huidige westerse, kapitalistische wereld loopt leeg. Is het denkbaar dat wij (mensen en alle andere levensvormen op deze planeet) samen kunnen werken aan een toekomst die daadwerkelijk een toekomst heeft? Ze gingen op zoek naar voorbeelden van deze verschillende wereldbeelden aan de randen van Europa. In vier hoofdstukken openen ze 27 deuren naar de pluriverse. Elk hoofdstuk kan worden gezien als een moment van de dag, of een seizoen. Tijd om te Oogsten, Een nieuw begin, Loslaten en Actie!. Een verhaal zonder einde of begin.

Overview (foto: ©Aad Hoogendoorn)

De tentoonstelling is circulair en je kunt op een willekeurige plek op de tweede verdieping beginnen. Er zijn initiatieven en werken in diverse media te zien van een enorme lijst internationale kunstenaars. Werken die discussie op gang brengen over al die verschillende werelden van verschillende levensvormen, culturen, leven stijlen, perspectieven en tradities, werken over hoe ze samen leven, en zich verhouden tot elkaar, of tot het ecologisch systeem als totaal. Alle werken hebben labels met uitleg en er zijn informatieborden over de overkoepelende visie op de verschillende hoofdstukken van de curatoren.

Krier vertelt dat Leonard voor de uitvoering van het ontwerp 92% hergebruikte materialen gebruikte. Ze kwamen uit het depot o.a. van de Disney tentoonstelling hout, oude labelbordjes die geschaafd werden en waar teksten op nieuw in gefreesd werden, tot de vinylvloer die werd hergebruikt en opgerold tot pendules (zie boven).

Wong vertelt als ik hem na de opening afgelopen zondag in Nijmegen tegenkom, dat hij erg moest wennen aan de werkwijze van Leonard. Hij vond het een moeilijk werkproces. Wong geeft als voorbeelden dat Leonard volledig voorbij ging aan de bij Wong bekende codes voor tentoonstelling ontwerp, en dat hij kleurgebruik niet relevant vond.

Wong was ook verbaasd over het feit dat Leonard spiritualiteit inbracht in zijn ontwerp, door de werken horizontaal te verbinden tot een totaal verhaal en in de ruimte een verticaal verbinding te maken tussen plafond (hemel) en de vloer (aarde). Dat Leonard juist die spiritualiteit heel belangrijk leek te vinden. Wongs verteld dat hij in eerste instantie voelde dat wat hij als curator wilde overbrengen onduidelijk (rommelig) werd. Maar tot zijn verbazing merkte hij op de opening dat het publiek juist minder afstand voelde met de werken en de tentoonstelling heel toegankelijk vond, dat was voor hem een onverwacht en verrassend leermoment.

HNI als kunstinstituut heeft niet meer (en niet minder) dan de functie om bewustwording in de samenleving te vergroten. Wat er in de samenleving speelt filosofisch en intellectueel door middel van kunst en ontwerp aan de kaak te stellen, bespreekbaar te maken en discussies aan te zwengelen en zo een eerste stap te zetten tot veranderingen niet alleen in de maatschappij maar ook in het instituut zelf.

Voorafgaand aan het zien van de tentoonstelling gaven directeur Aric Chen en senior onderzoeker Klaas Kuitenbrouwer een toelichting op het model van de Zoöp en op de keuze van Het Nieuwe Instituut om voortaan als zodanig te opereren. Een zogeheten ‘Zoöperatie’ zo hoor ik is een coöperatieve samenwerking met wat in het Oudgrieks zoë werd genoemd; met al het leven, waaronder mensen, dieren, planten en microben. Het is een revolutionair organisatiemodel dat door de meest uiteenlopende instellingen of initiatieven kan worden aangenomen. Wanneer een organisatie een Zoöp wordt, leggen de menselijke leden van het samenwerkingsverband zich erop toe om op een gelijkwaardige manier te leren werken met de anders-dan-menselijke leden. De stemmen en belangen van die anders-dan-menselijke vormen van leven worden vertegenwoordigd door een functionaris die de Spreker voor de Levenden wordt genoemd.

Dat klinkt in hele mooie woorden alsof het instituut een radicale verandering wil ondergaan die in Nederland zijn weerga niet kent. Als ik doorvraag begrijp ik dat ze gaan werken om HNI klimaat neutraal te maken. Dat is niet zozeer radicaal maar wel in lijn met wat er in Nederland overal gebeurd en tegenwoordig (deels) vereist wordt. Concreet gaan ze naast het genoemde hergebruiken van materialen voor de tentoonstellingen, zonnepanelen plaatsen om energie op te wekken, de tuin om het gebouw heen biodivers maken, en in de toekomst komt er een groen dak. Allemaal ingrepen die de afgelopen twintig jaar door gewone huishoudens deels met overheidssubsidie door heel Nederland heen al geïmplementeerd zijn in en rond woningen binnen het klimaat discours. Het gaat dus meer om een inhaalslag bij HNI zoals die bij de meeste andere grotere (en logge, bureaucratische) bedrijven en instellingen ook nog moet gebeuren. HNI neemt nu die stap en wil daarmee een testinstituut worden.

Op mijn vraag wat ze nog meer gaan doen vult Chen aan dat er bijvoorbeeld met de winkel overlegd gaat worden over andere meer verantwoorde bijvoorbeeld circulaire producten en het Cafe volledig veganistisch wordt. Ik vraag me af of HNI deze stappen niet moet overslaan en radicalere inhaalslag moet maken. Is een winkel met mooie maar objecten, circulair of niet, die niet noodzakelijk zijn nog wel verantwoord binnen het huidige discours van consuminderen? Moeten bezoekers, nu we weten dat soja helemaal niet ecologisch verantwoord is, en groentes uit lokale energie verslindende kassen of via ecologische onverantwoord internationaal transport komen, niet juist de ruimte krijgen en aangemoedigd worden om met een van huis mee genomen thermosfles en broodtrommeltje in de biodiverse tuin kennis te maken met de andere levensvormen waar we meer in balans mee moeten gaan leven om het uitsterven van de menselijke species te voorkomen?

In de huidige kapitalistische context van Nederland van economische groei en verdienmodellen is zoiets vermoed ik praktisch niet uitvoerbaar. HNI is een BIS gefinancierde instelling verdienmodellen en een groeiend eigen inkomen genereren zijn een vereiste en er is allerhande regelgeving arbo, veiligheid, overlast, enzovoort waar HNI zich aan moet houden.

Op mijn vraag of en hoe Chen van plan is om interne institutionele veranderingen door te voeren die haaks staan op waar hij als instituut aan moet voldoen, zegt hij dat hij de gesprekken met de omliggende instituten, gemeentelijke en landelijke overheden hierover al heeft ingezet.

Het zou verfrissend zijn als instituten, bedrijfsleven en overheden, eerlijk die gesprekken aangaan. Beginnen met hardop uit te spreken dat we in de huidige samenleving, de mens centraal stellen. Dat we in alle veranderingen die we in gang willen zetten, de mens als het voornaamste uitgangspunt nemen en in Nederland (en andere rijke landen, met feodale, imperialistische, en koloniale systemen, andere verpakking en namen maar hardnekkig systeem) tegenwoordig kapitalisme en economische groei ons tweede uitgangspunt is. Dat het mensen eigen is om in de kern wat we verworven hebben niet op te willen geven en we niet in levenstandaard achteruit willen. We ons realiseren dat we daarmee ook een keuze gemaakt hebben dat een selecte groep leden van de menselijke species zichzelf belangrijker en waardevoller acht dan grote groepen andere leden.

Als de uitgangspunten duidelijk zijn kunnen we als samenleving aan het werk door die uitgangspunten ter discussie te stellen, bij te stellen en te veranderen. Wellicht dat dan die rechtvaardige, meer solidaire, spirituele, klimaat neutrale pluriverse, die ons en alle andere levensvormen voor gehouden wordt in HNI, te realiseren is.

Zelf heb ik zo mijn vraagtekens over het vermogen van radicale verbeelding bij deze grote partijen die nodig is om, en op tijd, de nodige verandering te realiseren. Chen is een van buiten Nederland aangetrokken directeur. De ervaring leert dat buitenstaanders met een ander perspectief en insteek een doorbraak kunnen forceren. Niks doen gaat ook nergens heen dus ik geef Chen graag het voordeel van de twijfel.

Ik zou het wel spannend vinden als HNI over een jaar of twee/drie Leonard weer uitnodigt om aan een andere tentoonstelling te werken. Het zou een goed tussentijdse evaluatiemoment zijn om, door met dezelfde ontwerper te werken, te kunnen meten wat de verschillen dan zijn en of en in hoeverre het inbrengen van andere werkwijzen en methodes dan wel praktisch uitvoerbaar en te implementeren zijn in het beleid, procedures en regelgeving binnen het instituut en daarbuiten.

Asli Hatipoglu

Kunstenaars In search of the pluriverse:
Mae-ling Lokko, Yaşar Adnan Adanalı (Centre of Spatial Justice), Kıvılcım Özmen & Besê Diribaş, Suzanne Dhaliwal, Aslı Hatipoğlu, Huis van de Toekomst & Feest van de Eenvoud (Melle Smets, Klaas Burger, Bart Groenewegen, Peik Suyling, Ayse Alcinkaya), Tony & Judy Gibson, School of Mutants (Hamedine Kane, Stéphane Verlet-Bottéro, Valérie Osouf, Boris Raux), Severine Amsing, Bodil Ouédraogo, Anne van Leeuwen (Bodemzicht), Alexander Tolin, Lonnie van Brummelen, Nina van Hartskamp, Camila Marambio & Ariel Bustamante, Tom Morton (Arc Architects) & the Travellers, Miek Zwamborn (Knockvologan), Collins+Goto (Tim Collin, Reiko Goto) & Chris Malcolm, Serkan Taycan, Mhairi Killin, Joke Robaard, Nur Horsanalı, Jay Tompt (REconomy Centre), Sabine Zahn, The Linen Project, Ooze Architects (Eva Pfannes, Silvain Hartenberg) & Marjetica Potrč, Kornelia Dimitrova, la C.A.R. (Cellule d’Actions Rituelles), Cynthia Hathaway (WASA / Wool Alliance for Social Agency), Li An Phoa & Thom Verheul, Ola Hassanain, Tomás Espinosa & Valeria López, Bárbara Sanchez, Franchesca Caballero, Nini Palomino, Natalia Bernal, Daniela Maldonado, e.a.

Samenstellers: Erik Wong en Sophie Krier; Scenograaf: Sean Leonard, Grafische vormgeving: Miquel Hervás Gomez. Audio: Nina van Hartskamp

In opdracht van het HNI scheef Dirk van Weelden Lente in het Nieuwe Instituut over de nieuwe koers en de tentoonstelling, hier te lezen.

pluriverse.hetnieuweinstituut.nl/activiteiten/op-zoek-naar-het-pluriversum

Het Nieuwe Instituut
Museumpark 25
3015 CB Rotterdam
T: +31(0)10-4401200 (van 10.00 tot 17.00 uur)
E-mail: info@hetnieuweinstituut.nl
Openingstijden
di – wo 10.00 – 17.00 uur
do 10.00 – 21.00 uur
vr – zo 10.00 – 17.00 uur
(maandag gesloten)